ہر علاقے دے جغرافیائی حالات، طبعی کوائف اتے تہذیبی روایات دے امین ہوندن۔ انویں تاں پاکستان دی ہر علاقائی زبان اتے ہر خطے اچ لوک گیتاں دا بیش بہا سرمایہ موجود ہے پر سرائیکی وسیب خاص طور تے تھل لوک گیتاں دا گھر ہے اتھوں دی موسیقی اتے شعر تے ادب دا زیادہ حصہ لوک دُھناں اتے لوک گیتاں تے مشتمل ہے۔ ایہو وجہ ہے جو تلوچی لوک ادب اچ بے پناہ گہرائی، گیرائی اتے غنائیت ہے۔ لوک گیتاں دارشتہ تے جڑت اپنی دھرتی اتے عوام نال ہوں گہرا ہوندے۔ اے گیت اپنے آپ لوکاں دے دلاں چوں پھٹدن اتے انہاں دے جذبات دی عکاسی کریندن ۔ انہاں گیتاں اچ تصنع ، تکلف اتے شعوری کوشش داعصر نی ہوندا۔ ایں بے ساختہ پن اتے جذبے دی سچائی دی وجہ نال اے گیت فورا دل اچ اپنی جاہ بنا گھندن اتے دل دے دریا اچ ہل چل مچاڈ سیندن۔ لوک گیت ہو دن یا لوک قصے کہانیاں اے مروج ادبی تے فنی اصولاں کنوں اور اتھی کرائیں فطرتی پن تے بے ساختگی دی مثال ہوندن ، بقول نسیم اختر :
لوک گیت اور لوک دھنیں عوام کے فطری جذبوں کا بے ساختہ اظہار
ہوتی ہیں۔ نہ تو لوک گیت فن شعر کے تابع ہوتے ہیں اور نہ لوک دُھنیں فنِ موسیقی کی پابند ہوتی ہیں۔‘1
تھل جغرافیائی تے ماحولیاتی حوالے نال اپنی خدا سنجان رکھدے ہک لبی صحرائی پٹی ہے جیندی صدیاں پرانی تہذیب، ثقافت اتے زبان تے ادب ہے۔ وسیع صحرائی خطے اچ وسن آلے لوکاں دے ظرف تے دل وی وسیع ہن۔ انسان دوستی امن کے شانتی انہاں دے مزا جاں دا حصہ ہے ۔ ایندے نشان ساکوں اتھوں دے لوک ادب اچ دی نظر دے ہن۔ ایندا ہوں سارا لوک ادب ( شعر تے نثر ) تاں اوہو ہے جیڑھا یکے سرائیکی وسیب اچ مقبول ہے پر ایندے باوجود تھلوچی لوک ادب دے کچھ منفرد تے الگ پہلووی ہن جیڑ ھے اساں اپنے انتخاب اچ ڈتن ۔
تھلوچی لوک ادب اپنے پورے لینڈ سکیپ اچ تخلیق تھے تھل دی وسعت تھلوچی گیتاں دا پس منظر ہے۔ چھیڑو دی مرلی دی تان اپنے فطرتی ماحول اچ اپنا رنگ ڈکھیندی ہے ایندے نینگر اُٹھاں دے وگاں نال ڈوہڑے تے گیت گاندن جوان چھو ہر میں کھوآں تے پانی بھرن ویلے تے مختلف رسماں دے موقعے تے اپنے اپنے جذ میں دا اظہار کریندین ۔ اے اظہار فطری اتے سادہ ہوندن۔ برطانوی انسائیکلو پیڈیا دے مطابق لوک گیتاں دی اے تعریف ہے۔
"Folk music is the term used to designate the traditional music of people, in contrast to so-called
"Popular” music and the "Serious”
music of concert halls and opera houses. The best approach to defining folk music may be to identify some of its characterstics, none of which, by themselves, are the exclusive property of folk music but all of which, taken together, serve to distinguish it. folk music normally exists in oral tradition, being taught and learned by word of mouth, without the use of written music. Occasionally the written or printed tradition influences folk music, as when art songs or popular songs are taken up by genuine folk singers. Normally, folk music is the music
of rural groups, and even though some folk music is found in urban cultures it is usually music of rural origin used by recent migrants to a city. Although folk songs may be new compositions, their style and characters are usually typical of older materials. Most folk music is associated with such activities as work, games, dances or religious ceremonies, but there is also much folk music that exists simply for the entertainment of, and enjoyment by, performer and listener. Folk is usually the music of relatively uneducated and unsophisticated strata of society. It is not normally produced and disseminated by formal institutions such as school or churches. And finally, it is usually a relatively simple music compared with concert music, because it is intended to be sung by many-perhaps even most-ordinary individuals in a community. It is important to note that folk music, although easily distinguished by its sound from popular and concern music, almost always bears a close relationship historically and stylistically
to the other kinds of music in the same
culture” 2
لوک شعر و ادب دے بارے اے بنیادی نکتہ ہے جو ائیندے خالق ہمیشہ نا معلوم ہوندن ۔ ایس حوالے نال موجودہ عہد اچ لوک شعر و ادب کوں ” ساختیات‘ دی بحث اچ سمجھنا ہوں ضروری ہے ویسے تاں غالب وی اشارہ ڈ تا ہئی:

آتے ہیں غیب سے یہ مضامیں خیال میں
غالب صریر خانہ نوائے سروش ہے
غاب شاعر کوں ذریعہ Mediumدی حیثیت ہو تی ہے عالمی تناظراق الما ونچے تاں تحریر دی اولیت دا اصول ہمیشہ کنوں تعلیم کیتا گئے ۔ ایلورا تے اجتا دے غاراں اپنی بت گری دے نقوش موجود ہن پر انہاں دے تخلیق کاراں دا پتہ معلوم کائنی۔ افلاطون دے مکالمات دے بارے وی حالیں توٹیں کچھ معلوم نی تھی سگا جو اسے کیندی لکھت ہے؟۔ تاثیر نا ہو مردی اوڈیسی دی وی حالیں تو نیں کوئی واضح دلیل نی مل سکی جو ائیندا اصل خالق کون ہے؟ لسان کوں انسان اپنے نال گھن کے نی جما بلکہ اے انسانی ثقافت تے تہذیب دی آئینہ دار ہوندی ہے ۔ رولاں بارت نے انسانی ثقافت دا جائزہ گھندے ہوئے آکھیا ہائی جو ہر کچھ اپنی زبان نال مشابہ ہوندے اتے ایندے پچھوں Lange کارفرما ہوندی ہے بالکل اونویں ہی جیویں اساطیر دے سارے رنگاں دے پچھوں ہک۔ بنیادی دستور موجود ہے۔ لیڈی سٹر اس نے وی انہاں لفظاں کوں دہرایا ہے۔ ایندے نال اُوندا مقصد اے ڈکھاون ہرگز نا ہئی جو انسان اساطیر دی زبان اچ کیویں سچیندے بلکہ اساطیر کیویں انساناں کوں یک خاص انداز اچ سوچن تے مجبور کر یندی ہے۔ ایس تناظر اچ اے آکھیا ونج سگدا اے جو لوگ جڈاں آپس اچ گفتگو کریندے ہن تاں اُنہاں دے پچھوں اصل اچ زبان بلیندی
پئی ہوندی ہے ہائیڈ گر دے لفظاں اچ:
"Language Speaks not man”
اتے ایس حوالے نال :
"writing writes not authors”
ایہو جیہیں لفظاں دی وضاحت تھی ویندی ہے۔ لہذا زبان دے حوالے نال زبان ہلیندی ہے آدمی نی“ اسطور دے حوالے نال اسطور سیچیندی ہے انسان نی اتے ادب دے میدان اچ ” لکھت لکھیندی ہے لکھاری نی” یکے بکو لفظ دی وضاحت کریندن۔ اتھاں ادب دے سلسلے اچ لکھت توں مراد ادبی تحریر ہے۔ ایس تناظر اچ لوک شعر و ادب دے بارے وی اے آکھیا ونج سگدا اے جو اے او تخلیقات ہن جنہاں کوں اپنے خالق دی کوئی لوڑنی ، اے اپنے کلچر دی ہریلی تے زرخیزی نال سامنے آندے ہن اتے ہوں جلدی اپنی تاثیر نال لوکاں دے باطن دا ایویں حصہ بندن جوائے ہر ہک دی دل دی آواز بن ویندن تے ایویں انہاں دے خالق ہمیشہ کہتے پس منظر اچ لگے دیندن ۔ تھلوچی لوک شعر و ادب ایندی یک وڈ کی مثال ہے۔