شفقت بز داردے کلام اچ ثقافتی شعور دا حوالہ بک جھات

عام طور تے لفظ ثقافت توں مراد اے گھدا ویندے جو معاشرے اچ جو مجھ ہے او ثقافت دا حصہ اے تے ثقافت دیاں مختلف خوبیاں کوں کہیں قوم دی سنجان دا ذریعہ سمجھا ویندے۔ ادب دی رُوح نال اے ٹھیک نہیں ۔ جو کچھ ہے اوہ ثقافت نہیں ۔ ثقافت کوں بناو ناوی پوندے تے تخلیق وی کرنا پوندے۔ ثقافت دی واضع تعریف محققین واسطے قدیم تے اجو کے دور راج ہک وڈا مسئلہ رہے۔ اگر اساں ثقافت دی عام فہم تے سوکھی لفظاں اچ تعریف کروں تاں اواے ہے جو ثقافت انگریزی زبان دے لفظ (Culture) دا تر جمہ ہے ۔ تے ایندا ماخذ (Cultivate) ہے۔ جیندے معنی زمیں اچ ہل چلاون دے ہن۔ یک جٹ یا کسان فصل رہاون کیلئے پہلے زمین کوں تیار کریندے تے ایس تیاری کیتے اومشکل مرحلے طے کریندے۔ گویا فصل کوں تیار کرن کیتے زمین دی موضوع تیاری بہوں ضروری اے۔ جڑاں اساں ایں اصطلاح کوں سماج کیتے استعمال کریندے ہیں تاں مفہوم اے بندے لوکاں دا ذ ہنی، تہذیبی تے تمدنی ارتقاء “ اے ترے سمتی (Three Dimentional) ارتقاء ثقافت اکھویندے۔ جڑ ان عوام تیں پچدے تاں عوامی رنگ اختیار کر گھندے۔ ول طرز معاشرت دے طور طریقاں دی بنیادی اکائی بن تے ہر بندے دے دل دی دھڑکن تے عملی ردیاں دا مظہر بن ویندے۔ ثقافت تے معاشرہ دا گہرا تعلق اے۔ ثقافت افراد دے باہمی میل جول دا فطری نتیجہ اے جیڑھا لاشعوری طور تے انہاں دے دل و دماغ دا حصہ بن تے عادات و خصائل تے عملی رویاں تے حکمرانی کر بندے ۔ ڈاکٹر منظفر حسن ملک لکھدن بندہ معاشرے توں جیڑھا کچھ سکھدے او ثقافت دا حصہ ہوندے۔ ثقافت یک فرد کوں معاشرے دی طرفوں منتقل تھیندی اے۔ ایندے اچ روایات، اسلوب، حیات انداز فکر ، احساس تے کردار سب شامل ہوندن ۔ ایندے علاوہ علم عقائد، آرٹ ، اخلاقیات، قانون رسم و رواج تے او عادتاں جیڑھیاں انسان معاشرے توں سکھدے ۔ (1) معاشرہ ہی انسان دا اصل استاد ہے۔ محقق ہیری غیر دلکھدن، ثقافت اکتسابی طرز عمل داناں ہے۔ اکتسابی طرز عمل دے اج اوساریاں عادتاں، کردار، خیالات نے اقتدار شامل ہوندن جیڑھیاں انسان اپنے اباؤ اجداد توں حاصل کریندے (۲) خالد فیاض دا نظریہ کچھ وکھرا اے اولکھدن آباؤ اجداد توں ورثے اج من آلی تمام اقدار ثقافت دا حصہ نہیں بن سکدیاں بلکہ انہاں قدراں اچوں انتخاب کر کے اپنا وناں ثقافت ہے۔ یعنی رو قبول دائمل کلچر ہے ۔ (۳) یعنی جیڑھی چیز معاشرے اج بگاڑ دا سبب بندی اے او کوں ترک کر ڈیو تے جیڑی چیز معاشرے دی ترقی دا باعث اے اوکوں اپنا گھنو۔ قصہ مختصر سادہ لفظیں اچ اساں آکھ سکدے ہیں جو اس جھیاں روایات و اقدار جیڑھیاں انسان واسطے آسانی تے آسودگی خوبصورتی تے حیاتی کوں اعلیٰ بناون تے ایندے علاوہ معاشرے کوں مضبوط تے مستحکم بناون اوہ کلچر دا حصہ ہن ۔ ایس حوالے نال خالد اقبال لکھدن ” ثقافت حیاتی جیون دا ناں ہے، ایندا مطلب اے جو اپنے در تاوے (سوچ تے عمل ) دے نال بغض، حسد، نفرت ، حقارت ، تنگ نظری تے تعصب کنوں بچیاو نجے سماجی سطح تے خیر آتے چنگائی کوں ودھاون والے وسیلے جیویں جو کھیڈاں، ادب تے فنون جہاں سرگرمیاں کوں اگوں تے ٹوریا و نجے جیندے نال منفی خیالات کیفیات اُتے قابو پا تا ونج سگدے۔ کلچرل سانجھ بندے کوں بندے نال جڑیندی اے) نقافت ہمیشہ معاشرے اج رہن آلے فرد دے مزاج دا حصہ بندی اے۔ قومی تے ثقافتی سنجان دی ابتدا چھوٹے چھوٹے دائریاں توں شروع تھیندی اے۔ جیندا اثر ہولے ہولے ودھدے تے جیندے اچ ڈوجھے گروپ وی شامل تھیندے رہ و یندن جنہاں دی تشکیل انفرادی رہنمائی دا نتیجہ ہوندی اے۔ ڈاکٹر مبارک علی لکھدن – قومی ثقافتی سنجان بناون دا بنیادی مقصد اے ہوندے جو سماج دے انہاں سارے لوکیں کوں کٹھا کیتا ونجے جنہاں دالوک ورثہ کو ہووے۔ ایس ثقافتی اتحاد دا نتیجہ اے نکلدے جو معاشرے دے مختلف گروہ آیت اچ مل ویندن تے پک قوم بن و بیندن ۔ (ہ) قومی ثقافت دی تشکیل اچ ادیب تے شاعر اہم کردار ادا کریندن ۔ قومی احساس کوں ابھارن تے قومی شعور پیدا کرن واسطے ذرخیز ادب تخلیق کریندن ۔ علامتاں، استعارے تے لفظ اپنے وسیبی ثقافت توں کو دن ۔ ایں سارے کمال اچ زبان کوں اولیت حاصل اے۔ کیوں جو زبان ثقافت دی نمائندگی کریندی اے۔ ہیری بیرو لکھدن زبان تے ثقافت ہک ڈو جھے نال ایں طرح جڑے ہوئے ہن جو ساڑی زبان ہی ساکوں این قابل به نبردی اسے جو اساں اپنی ثقافت اچ کامیابی نال وقت گزار سکوں ۔ (1) سرائیکی ثقافت اس خطے اچ رلے رل وسدے بندے دی سوہنی سوچ داناں ہے۔ خالد اقبال لکھدن ” سرائیکی وسیب دی سنگھار تا کوں ثقافتی میلے تے خواجہ غلام فرید توں گھن کراہیں اجو کی شاعری، تہذیبی و ثقافتی سنجان دتی ۔ ایس ثقافتی مضبوطی پاروں سرائیکی زبان اچ مٹھاس ہے۔ اتھوں دے بندے دے لہجے وچ نرمی ، اپنی روایات نال جڑت ، عادات وچ شائستگی، غیرت خوداری ، وفاشعاری سرائیکی معاشرت وچ اخلاق و تہذیب دے نال نال محبت آتے امن دے سند یسے کوں اگوں تے ٹوریے۔ اے وجہ ہے جو سرائیکی ثقافت پورے جگ جہان دی رنگارنگی وچ اپنی وکھری جان سنجان رکھدی ہے۔ سرائیکی ثقافت اتھو دے آرٹ ، شاعری اُتے علوم وفنون وچ مضبوط ہے۔ (۷) ثقافتی حوالے نال سرائیکی ادب بہوں ذرخیز ہے۔اگر غور کیتا و نج تاں شاعراں تے ادیباں دا کردار قابل تعریف ہے۔ سرائیکی ادب دے لکھاری اپنا فرض بھر پور انداز نال ادا کریندے پن۔ اپنیاں لکھتاں اچ سرائیکی ثقافت یعنی سرائیکی وسیب رنگ شامل کرتے اپنی زبان تے ثقافتی سنجان کو زندہ رکھ دی بھر پور کوشش کر بندے پن۔ سرائیکی ادب دے اج ثقافتی سنجان دی عکاسی ہک وڈا موضوع ہے ۔ شفقت بزدار دی شاعری اپنے وسیب دی ثقافت و چوں اُسر دی تے نسردی ہے۔ تھل دا جدید سرائیکی شاعر شفقت بزدار جیڑھا خود کوں سوچاں دی صلیب تے چڑھ کے لکھدے۔ جیند اہر شعر درددا نوحہ ہے۔ انہاں دا اصل ناں غلام بیلی خان ہے۔ دامن کوہ سلیمان دے معروف قبیلہ بز دار نال تعلق رکھدن ۱۴ راکتو بر ۱۹۵۶ء کو پیدا تھے (انٹرویو ) (۸) انہاں دے ترکے مجموعے کر یہ وا قرض نکھرے تے ریشم رستے چھپ چکن تے قارئین مستفید تھیندے پن۔اساں انہاں دے کلام دی مدد نال ثقافتی سنجان کوں پرکھن دی کوشش کر بندے ہیں ۔ شفقت بزدار اپنے کلام دے اچ علاقائی پہچان اس طرحاں کر دیندن ۔

اساں سلطان باہو پیر راجن شاہ دے بردے
تے چنن پیر دے ادنی مجاور بن کے راہندے ہیں
اتھاں ہر کوئی فریدن وانگ تاں سیچ الانئیں سکدا
توں ساڈا ضبط نہ آزما جو کر بن کے راہندے ہیں
ایہوں اعزاز شفقت واسطے سرکار تھوڑا نہیں
تیکوں دلبر سڈیندے ہیں تیڈا اور بن کے راہندے ہیں

ساڈیاں محبتاں تے عقید تاں دھرتی دے نال۔ اینویں ہن جو اساں خود کوں حضرت سلطان باہو تے حضرت راجن شاہ دا نوکر سمجھدے ہیں تے چولستان پیر چن دے مجاور ہیں خواجہ فرید دی کار کوئی سچ کی الیندا۔ اتھاں دے وسینی کاں دے ضبط کوں نہ آزمایا و نجے ۔ شفقت بزدار دیاں نظماں اپنے موضوع کے اسلوب دے حوالے نال جتھاں سرائیکی وسیب دی ترجمانی کریندون اتھان پڑھن آلے دا ہاں ای چوک گھندین شفقت بزداردی یک نظم از لیتش دے کجھ مصرعے دیکھو:
خان وے ساکوں از لیس اے
س داتر وڑ کریں ہا لکھ کو لکھ کر چھوڑ یولکھ کوں
آپ کروڈ کریں ہا

ایس ساری کیفیت احساس ایس گالھ کوں ظاہر کر بندے جو فرد اجتماعی تے انفرادی ڈو ہائی سطحیں تے جیڑھی تی تے بکھتے کر یہ داشکار اے تے میں طرح ظلم تے جبر دے ہتھ اوندی تس، تر یہ تے لکھ وچ وادھا کر بندے پن اوندا کیا علاج تے چارہ کیتا و نجے اتھاں خان دا لفظ استعمال کر کے ہک پاسے جیڑھی نرمی تے لطافت دا اظہار کیتا گئے تے ڈو مجھے پاسے خان کوں ایں ساری صورتحال دا ذمہ دار وی ٹھہرایا گئے ۔ انہاں دی پک پکی نظم “ ان ڈٹھی جھوک دے کچھ مصرعے ڈیکھو:

جڈاں جھوک داوارث جیندا ہا
اتھ بھانے ہن اتھ بیلے ہن
نت کٹھ و ساخاں میلے ہن
اتھ گسنیاں گبھرو پیندے ہن
ول پڑتے مُجھمریاں پیندے ہن
اتھ وسوں چنگل تھیندے ہن
اتھ دودے جنگل تھیندے ہن
اتھ پارار وار بکیندا ہا
جڈاں جھوک داوارث جیند ہا

سرائیکی وسیب داجیز هانو حہ شفقت بزدار نے لکھے تے جیڑھے کلچر دی تصویر کشی کیتی اے تے ول اوندے تباہی دا جیڑھا منظر پیش کیتے اواڈے وسیب دا ثقافتی حوالہ ہے۔ اور جیو ھے شخصی حوالے نال روہی پھل دمان دے وسیر کاں دی دھاں ڈتی اے اوہ پرھن آلے کوں نہ صرف اپنی گرفت اچ گھن گھندی اسے بلکہ اوکوں مین ہی کر ڈیندی اے۔ شفقت دے کلام اچ سب توں وڈی خوبی اے ہے جو انہیں دے کلام اچ استعارے تے علامتاں ادھاریاں نی گھریاں گیاں بلکہ اپنے وسیب اچ کھنڈرے ہوئے نظارے انہاں دی پہنچ اچ رو وبیدن انہاں آپنی شعری تخلیق کوں اپنے وسیب تے دھرتی دے نال گنڈھ کے رکھیے۔
انہاں دی ہک نظم درمانی دا آخری مصرع ڈیکھو آہدن:
مل دا ہے الواون آج کل
ہک ہک نال بنا کے رکھداں
کیوں جو میں دمان دادسراں

انہاں مصر عیاں دے اچ شفقت نے سماج دے اچ وسرے لوکاں دی بے حسی تے لا پرواہی کوں نشاہر کیتے جو ہر بنده محرومی دانشکار ہوون دی وجہ توں آپنی مستی اچ آپ مست اے۔ انہاں دی شاہکار نظم دکھل دے تھلوچ سوہنے دے کچھ مصرعے ڈیکھو :

لے نال ابھیچڑ سوہنے
جھر جنگل ون سوہنے
جھوکاں باغ باغیچے سوہنے
پاندھی پتن سو ہنے

انہاں مصر عیاں اچ شفقت نے دمان دی خوبصورتی دی تصویر چھکی اے اینویں محسوس تھیندے جیویں شاعر دے اندردمان دا خو بصورت جہان موجود اے۔ ریتاں رسماں دے حوالے نال تھل دے تھلوچ سوہنے اچوں کچھ مصرعے ڈیکھو:

لوگ دمان دے ڈے دیندے ہن
پیش، پنیر تے مٹی
پارا ر وار دے سانجھے کھوہ ہن
امب مٹھے ، ہینڈ تھی

انہاں چند مصر عیاں دے اچ شفقت نے وسیب دی ثقافتی شناخت کوں بہترین لفظیں دے ذریعے تصویر کشی کر کے پیش کیتے ۔ ایندے نال سرائیکی وسیب دے وسینکاں دے درمیان محبت دے جذبے کوں نشا بر کیتے ۔ شفقت بزدار اپنے وسیب دی روایت حیاتی رنگ تے اوندے مسائل دا گہرا شعور رکھن آلا شاعر ہے ۔ جیڑھا پورے فنکارانہ اسلوب دے نال تھل دمان تے روہی دیاں محرومیاں ، سکاں ،تس تے تانگھ دا اظہار کریندے۔ اوندے وسیب اچ را ہن آلے لوک غربت، لکھ ، بیماری تے محدود وسائل دے نال حیاتی کیویں گزریندن ۔ ایندا اظہار انہاں کلام دے اندر بہوں ساریں جہیں تے کیتے ۔ مثال دے طور تے جٹی ہک ایہو جیں نظم اے جیندے اچ شفقت نے جٹی دے صبر شکر دی مکمل تصویر جھک چھوڑی اے، ونکی ڈیکھو:

ہاں ڈل ویندے پچھو نہ میں توں حال دمان دے لوکاں دے
دھی دا بو چھن ماء کھڑ پادے، ماء پاوے دھی بوچھن

شفقت استحصال زدہ نظام توں متاثر ہک باغی شاعر ہے تے اوہ اپنے کلام اچ جاہ جاہ تے ایس نظام تے تنقید کریندے۔ شفقت ہوراں عورتاں دے مظلوم کرداراں کوں مسلسل پیش کیتے ۔ ہر اوہ شاعر جیند ادل انسانیت واسطے دھڑ کرا ہو دے اوندے واسطے کوئی واقعہ معمولی نہیں ہوندا۔ شفقت دی نظم ” ساوی چیری آلہہ آچند رز مین اُتے، اساں کون اجر دارا کھا ، درمان دانوحہ چھلوں چڑھدین اور پکھی واس وغیرہ اسے اوہ نظماں ہن جنہاں اچ پورے سرائیکی وسیب دی ثقافتی شعور نمائندگی جیڑھی جو شاعر واسطے ہک نایاب ذخیرہ الفاظ مہیا کر دیندی اے۔ انہاں نظماں اچ شاعر نے اپنے افکار و خیالات نال وابستگی دا اظہار کیتے۔ اے نظماں شاعر دی وسیب ، دھرتی آتے اپنے کلچر نال محبت داواضح ثبوت ہن ۔ شفقت بزدار ہک ایجھا شاعر ہے جیں سرائیکی ثقافتی شعور دے حوالے نال موضوعاتی تنوع کوں وی دہرائے تے اپنے علاقے دی محرومی ، غربت تے جہالت کوں اپنے شعر وفن اج بنیادی اہمیت ڈتی اے۔ انہاں نے جاگیرداریں تے سرمایہ داریں دے باہمی گٹھ جوڑ کو جتھاں بے نقاب کیتے اتھاں عوام دی احساس محرومی کوں دی نشاہر کیتے تے بے زبان عوام کوں ہمت تے جرات دی زبان عطا کیتی اے۔ ڈو مجھے لفظیں اچ شفقت دی شاعری شعور تے ادراک دی شاعری اے سماجی نا انصافی تے جبر دے خلاف للکار ہے ۔ مختصر اشفقت دی شاعری دا کینوس خاصا وسیع ہے۔
علاقائی استعارے تے علامتیں دے حوالے نال اوہ طبقاتی زندگی دا بھر پور پوسٹ مارٹم کر دیندن ۔ ہک ایجھا پوسٹ مارٹم جیڑھا ادبی حوالے نال شاعرانہ جمال تے فکری جلال نال بھریا ہو یا نظر دے۔ انہاں دی شاعری اچ نہ صرف سرائیکی زبان و ثقافت دے مؤثر تجربے موجود ہن بلکہ عالمی ادب دے تناظر اج دنیا بھر دے محروم و مجبور انساناں دے اوہ سارے مطالبے موجود ہن جنہاں کوں اج بنیادی انسانی حقوق آکھیا ویندے۔ اوہک بنی گالھ اے جو دنیا دے کہیں خطے اچ اے حقوق حاصل نی تھی سیگیے ۔ شفقت بزدار نے اپنے تخلیقی ادب دے ذریعے سرائیکی وسیب دے ثقافتی شعور کوں محفوظ تے مضبوط کرن آج اہم کردار ادا کیتے تے صدیاں تک ثقافتی سنجان کوں امر کیتے تے ایندے نال نال قومیتی اتے ثقافتی شعور کوں اپنی شاعری اتے تخلیقی صلاحیتیاں دے نال بھر پور انداز اچ اجاگر کیتے ۔ انہاں دیاں تخلیقات سرائیکی زبان و ثقافت تے ادب واسطے قابل فخر سر مایہ ہن ۔